– Lực lượng sản xuất: Là tổng hợp các yếu tố vật chất, kỹ thuật của nền sản xuất cùng con người – với những tri thức, kỹ năng, kinh nghiệm, ý thức…sử dụng các yếu tố vật chất kỹ thuật đó để sản xuất ra của cải vật chất.
Lực lượng sản xuất phản ánh trình độ chinh phục tự nhiên của con người. Trong mọi nền sản xuất, con người luôn là yếu tố quyết định. V.I.Lênin cho rằng: “Lực lượng sản xuất hàng đầu của nhân loại là giai cấp công nhân, là người lao động”[1]. Con người với vai trò là yếu tố quyết định trình độ phát triển của lực lượng sản xuất, không phải là những con người chung chung, trừu tượng mà là con người của một thời đại kinh tế nhất định. Đó là những con người có tri thức, có kỹ năng, có sức khoẻ, có ý thức lao động và phải được tổ chức chặt chẽ, khoa học. Hiện nay, cách mạng khoa học và công nghệ đang diễn ra mạnh mẽ; loài người đang chuyển từ kinh tế công nghiệp sang kinh tế tri thức (tiếp cận từ trình độ phát triển của lực lượng sản xuất), con người vẫn là yếu tố quyết định đến năng suất lao động, hiệu quả sản xuất kinh doanh, tăng trưởng kinh tế và tiến bộ xã hội. Hiện nay, trong nền sản xuất xã hội, những “robot thông minh”, những “nhà máy không người”…đều là những sản phẩm do lao động con người tạo ra trong thời cách mạng khoa học – công nghệ hiện đại. Một mặt, nó phản ánh năng lực kỳ diệu của con người trong chinh phục tự nhiên; mặt khác, nó lại được sử dụng như những phương tiện để con người nâng cao trình độ chinh phục tự nhiên. Không những thế, trong những điều kiện lịch sử cụ thể, máy móc còn là phương tiện để giải quyết mối quan hệ giữa con người với con người trong quá trình chinh phục tự nhiên. Trong quá trình lao động không chỉ diễn ra trong mối quan hệ giữa con người với tự nhiên, mà còn xuất hiện mối quan hệ giữa người với người.
– Quan hệ sản xuất: Là tổng hợp các mối quan hệ giữa người với người trong quá trình sản xuất, phân phối, trao đổi và tiêu dùng của cải vật chất để thoả mãn nhu cầu của chính con người.
Quan hệ sản xuất là một hệ thống các mối quan hệ đa chiều rất phong phú, phức tạp. Nó được biểu hiện tập trung trên ba mối quan hệ cơ bản: quan hệ về sở hữu tư liệu sản xuất, quan hệ về tổ chức và quản lý sản xuất, quan hệ về phân phối sản phẩm. Trong đó, quan hệ về sở hữu tư liệu sản xuất giữ vai trò quyết định, chi phối các quan hệ khác và nó là cơ sở của toàn bộ quan hệ sản xuất.
Các quan hệ sản xuất là các quan hệ vật chất khách quan, không phụ thuộc vào ý chí chủ quan của con người. Theo C.Mác: Trong sự sản xuất ra đời sống của mình, con người có những quan hệ nhất định, tất yếu không phụ thuộc vào ý muốn chủ quan của họ tức là những quan hệ sản xuất. Những quan hệ này phù hợp với một trình độ nhất định của các lực lượng sản xuất vật chất của họ. Quan hệ sản xuất là một phạm trù được xác định trong tính hiện thực của nó như: chủ sở hữu các tư liệu sản xuất là ai? Tổ chức và quản lý hoạt động sản xuất như thế nào? Sản phẩm lao động làm ra thuộc về ai và phục vụ lợi ích cho những ai? Quan hệ sản xuất là quan hệ kinh tế giữa người với người trong sản xuất, phân phối, trao đổi, tiêu dùng của cải vật chất của nền sản xuất xã hội.
Trong nền sản xuất xã hội, lực lượng sản xuất là nội dung, quan hệ sản xuất là hình thức xã hội của sản xuất. Chúng luôn vận động, phát triển theo yêu cầu của quy luật: quan hệ sản xuất phải phù hợp với tính chất và trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. Sự thống nhất biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất tạo thành phương thức sản xuất. Trong mọi phương thức sản xuất, lực lượng sản xuất luôn giữ vai trò là yếu tố cách mạng nhất. Nó quy định hình thức của những quan hệ sở hữu, tổ chức quản lý sản xuất, phương thức phân phối sản phẩm – nghĩa là nó quy định toàn bộ quan hệ sản xuất nói chung.
Tuy nhiên, quan hệ sản xuất cũng có vai trò quan trọng đối với sự phát triển của lực lượng sản xuất. Nếu quan hệ sản xuất phù hợp với quy luật khách quan, nó sẽ trở thành động lực thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển. Ngược lại, nếu không phù hợp (lạc hậu hay tiến bộ hơn trình độ phát triển của lực lượng sản xuất), nó sẽ trở thành lực cản, kìm hãm sự phát triển của lực lượng sản xuất. Lịch sử xã hội loài người gắn liền với sự phát triển không ngừng của lực lượng sản xuất và sự thay đổi của những quan hệ sản xuất. Đó là lịch sử phát triển của những phương thức sản xuất kế tiếp nhau từ thấp đến cao: cộng sản nguyên thuỷ, chiếm hữu nô lệ, phong kiến, tư bản chủ nghĩa, cộng sản chủ nghĩa.
[1] V.I.Lênin, Toàn tập, tập 38, Nxb Tiến bộ Mátxcơva, Hà Nội. 1978, tr.430