a) Phương pháp biện chứng duy vật
Đây là phương pháp cơ bản và bao trùm của kinh tế học chính trị Mác Lênin. Phương pháp này đòi hỏi phải vận dụng hai nguyên lý của chủ nghĩa duy vật biện chứng để xem xét các hiện tượng và quá trình kinh tế. Phải đặt các hiện tượng và quá trình kinh tế trong mối liên hệ phổ biến của nó, cũng như đặt nó trọng trạng thái vận động, phát triển không ngừng để nghiên cứu. Có nghĩa là không nghiên cứu nó trong sự biệt lập, đứng yên, chết cứng. Để nghiên cứu các vấn đề kinh tế còn phải đặt nó trong sự phát triển và đấu tranh của các mặt đối lập; của sự tích luỹ những biến đổi về lượng dẫn đến những biến đổi về chất; sự phủ định biện chứng của một hiện tượng, một quá trình kinh tế này với một hiện tượng, một quá trình kinh tế khác. Đây chính là phương pháp mà C.Mác đã sử dụng một cách mẫu mực trong bộ “Tư bản” khi nghiên cứu phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa.
b) Phương pháp trừu tượng hoá khoa học
Đây là phương pháp nghiên cứu đặc trưng của kinh tế chính trị. Trừu tượng hoá khoa học là phương pháp nghiên cứu dựa trên phép biện chứng duy vật để phân tích, tổng hợp các hiện tượng và quá trình kinh tế, gạt bỏ những yếu tố thứ yếu, tạm thời, ngẫu nhiên, không cơ bản để vạch ra cái chủ yếu, tất yếu, bản chất, vững chắc của các hiện tượng và quá trình kinh tế. Trên cơ sở đó mà nắm lấy bản chất của hiện tượng, phát hiện ra các khái niệm, phạm trù, quy luật phản ánh những bản chất đó.
Phương pháp trừu tượng hoá khoa học đòi hỏi phải xuất phát từ hiện thực kinh tế khách quan để tưởng tượng, hình dung vạch ra bản chất bên trong của sự vật hiện tượng, song không phải là sự bịa đặt, tưởng tượng vô căn cứ mà là sự phản ánh những mối quan hệ kinh tế hiện thực.
Phương pháp trừu tượng hoá khoa học không phải là trừu tượng hoá nói chung như các nhà kinh tế học chính trị tư sản cổ điển đã sử dụng mà là sự trừu tượng hoá nền sản xuất cụ thể do lịch sử quy định. Nó đòi hỏi chỉ được phép gạt bỏ những cái đơn nhất, ngẫu nhiên, tạm thời, không phản ánh bản chất để nắm lấy cái mang tính phổ biến, bền vững, tất yếu, cái bản chất của hiện tượng và quá trình kinh tế.
Trong kinh tế chính trị đây là phương pháp nghiên cứu điển hình bởi chúng ta không thể khảo sát các hiện tượng, quá trình kinh tế để tìm ra các phạm trù, quy luật kinh tế chi phối đời sống kinh tế-xã hội nói chung qua các giai đoạn phát triển của xã hội loài người trong phòng thí nghiệm, hay dùng những phản ứng hoá học như các môn khoa học tự nhiên, khoa học kỹ thuật. Muốn vậy, không có phương pháp nào khác là phương pháp trừu trượng hoá khoa học. Trong lời tựa viết cho lần xuất bản thứ nhất (quyển I – bộ Tư bản) C.Mác đã nhấn mạnh: “Khi phân tích những hình thái kinh tế, người ta không thể dùng kính hiển vi hay những chất phản ứng hoá học được. Sức trừu tượng hoá phải thay cho cả hai cái đó”[1]
c) Phương pháp kết hợp lôgíc và lịch sử
Kinh tế chính trị phải sử dụng phương pháp này trong quá trình nghiên cứu, bởi vì sự phát triển của kinh tế – xã hội ở bất cứ nấc thang nào cũng đều là sự phát triển trong một cơ thể hoàn chỉnh, với những mối liên hệ nội tại bền vững và mang tính quy luật. Sử dụng phương pháp lôgíc sẽ giúp chúng ta tìm ra được lôgíc nội tại của sự phát triển, những cái chung chi phối sự phát triển đó. Song lịch sử phát triển kinh tế – xã hội lại là một quá trình phức tạp và nhiều vẻ chứa dựng những yếu tố ngẫu nhiên, những sự phát triển quanh co. Phương pháp lịch sử đòi hỏi phải nghiên cứu các hiện tượng và quá trình kinh tế qua các giai đoạn phát sinh, phát triển và diệt vong của chúng. Không được phép hiện đại hoá lịch sử, không phủ nhận sạch trơn, cũng như không bảo thủ, biệt phái trong nghiên cứu các vấn đề kinh tế của các giai đoạn lịch sử nhất định.
Kết hợp lôgíc với lịch sử sẽ giúp kinh tế chính trị xâu chuỗi được những vấn đề của lịch sử diễn ra, sự vận động của lịch sử là một quá trình phát triển có tính quy luật. Nó làm cho nhận thức lịch sử trở nên khoa học. Bộ “Tư bản” của C.Mác là một hình mẫu về sử dụng phương pháp này.
d) Các phương pháp nghiên cứu khác Ngoài các phương pháp cơ bản trên, trong nghiên cứu kinh tế chính trị còn sử dụng các phương pháp khác như: phương pháp phân tích và tổng hợp; diễn dịch và quy nạp; phương pháp thống kê; phương pháp mô hình hoá các quá trình kinh tế; phương pháp hệ thống; phương pháp toán học… Đây là những phương pháp được sử dụng trong nhiều môn khoa học, cả khoa học tự nhiên và khoa học xã hội. Do vậy, đối với môn kinh tế chính trị cần phải căn cứ vào đối tượng nghiên cứu của các môn học, vào những vấn đề kinh tế cần nghiên cứu mà sử dụng các phương pháp trên cho phù hợp.
[1] C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, , tập 23, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1993, tr.16